Houtig erfgoed

Houtig Erfgoed en de mens

In ons landschap zijn er vele oude bomen, hagen, heggen, houtwallen en hakhout te vinden. Deze oude beplantingen werden oorspronkelijk door de mens aangelegd om functionele redenen en zijn dus vaak representatief voor oude gebruiken van de mens. Beplantingen die laten zien hoe de mens met de natuur omging, noemen we houtig erfgoed. Op vandaag is dit houtig erfgoed vaak uitgegroeid tot ruimtelijk structurerende elementen die het beeld van de landelijke streken sterk bepalen. Ook esthetisch aangelegde groenstructuren zoals dreven, parken, pastorietuinen en solitaire bomen dragen bij tot de landschappelijke kwaliteit.

Houtig erfgoed is een landschappelijke vorm van erfgoed die een waardevolle herinnering is aan ons verleden. Vaak gaat het om zeer oude beplantingen, al is dit geen vereiste. Het is een verwijzing naar de geschiedenis van een plaats, de functie van een landschap maar ook als illustratie van een oud volksgebruik. Ze vertellen hoe onze voorouders eeuwenlang omgingen met bomen en struiken. Hoe ze deze nuttig aanwendden, welke rol deze spelen in bijgeloof en rituelen, hoe ze voor het esthetische genot werden aangeplant. Houtig erfgoed is er in allerlei soorten, vormen en maten: van oude autochtone plantsoorten tot door de mens ontwikkelde snoeivormen.

Bescherming van Houtig Erfgoed

Houtig erfgoed geniet slechts in zeldzame gevallen wettelijke bescherming. De laatste decennia gingen daardoor veel van deze beplantingen verloren. In een poging de laatste relicten te beschermen, startte ons Regionaal Landschap in samenwerking met tien lokale besturen en de lokale erfgoeddiensten (Intergemeentelijke Onroerende Erfgoeddiensten Raakvlak en Polderrand) het PDPO-project “Houtig Erfgoed Houtland” op. Enkele medewerkers, vrijwilligerswerkgroepen en jobstudenten gingen op zoek naar houtig erfgoed bij hoeves, kapellen en in dorpskernen. Dit resulteerde in een grondige inventaris die als hefboom gebruikt kan worden om het houtig erfgoed in de toekomst veilig te stellen. Gesprekken met lokale besturen resulteerden in nieuwe reglementen zodat het houtig erfgoed nu ook een meer structurele bescherming kent.

Het project zette tussen 2021 en 2023 in op het uitwerken van een gedetailleerde inventaris, sensibilisatie van burgers en lokale besturen maar ook op herstel van houtig erfgoed. Gerealiseerd met steun van het Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling, de VLM en de provincie West-Vlaanderen.

Meer info op www.vlaanderen.be/pdpo

Eerst hulp bij Houtig Erfgoed

Als Regionaal Landschap blijven we inzetten op houtig erfgoed, ook na afloop van een project. Heb jij, als burger of lokaal bestuur, een bijzondere boom(gaard), bomenrij of haag met erfgoedwaarde staan en weet je niet hoe je de verzorging of het beheer ervan moet aanpakken? Klop dan gerust bij ons aan voor advies en begeleiding.

Contacteer ons

De vrijboom, een zomerlinde, uit Oudenburg werd tijdens het project verkozen tot de 'Bijzonderste Boom van de Streek'. Deze eer heeft hij te danken aan zijn mooie, natuurlijke verschijningsvorm, hoewel hij tussen beton en straattegels gevangen staat. Het kapelletje in de boom is ook een schoolvoorbeeld voor boomkapelletjes die zo typisch zijn voor onze streek. De boom kent een opvallend historisch verhaal en daarom is de plaats ook geschiedkundig van groot belang. Een Middeleeuwse veroordeelde die kon ontsnappen aan de galg en tot aan 't Vrijboompje met het kapelletje kon lopen, herwon zijn vrijheid.

Kenmerkend Houtig Erfgoed in onze streek

Hoogstamboomgaard

De Ferrariskaart uit 1777 bevestigt dat er heel wat boomgaarden in Vlaanderen waren. Zeker de omgeving van Brugge stond gekend als fruitstreek. Brugge was één van de grootste steden van Europa met een goede afzetmarkt voor fruit. Zowat elke hoeve was voorzien van een boomgaard aan het erf, de zogenaamde erfboomgaard of kalverweide. Zoals de naam doet vermoeden, werden ze gebruikt voor zowel fruit- als veeteelt. Een voorloper van wat we op vandaag 'agroforestry' noemen.

Hoogstamfruitboomgaarden hebben een grote, ecologische waarde. Denk maar aan de bloesems voor bestuivende insecten, de bladeren of vruchten voor vlinders en bij uitbreiding ook insectenetende vogels... Zelfs stervende of degraderende exemplaren zijn vaak oases voor insecten, vogels, vleermuizen... die er voedsel en nestplaatsen in vinden.

De grote variatie aan aan fruitsoorten en -rassen wijst op het bijzondere erfgoedkarakter van fruitboomgaarden. Maar de mens had ook een grote impact op het lot van de boomgaarden: door de onderwaterzetting tijdens de Tweede Wereldoorlog verdwenen veel boomgaarden. Hedendaagse boomgaarden zijn veel groter in oppervlak maar ook veel lager. Dat heeft onder meer te maken met homogeniteit in functie van verkoop. Authentieke fruitboomgaarden, gekenmerkt door hoge bomen op een eerder klein perceel, zijn dan ook een zeldzaamheid geworden.

Streeksoorten: appelboom, perenboom, pruimelaar, kerselaar

Populierenrijen

Historisch komen er doorheen ons landschap veel populierenrijen en -bosjes voor. Populieren zijn bomen die behoren tot de wilgenfamilie en de verschillende soorten zijn gemakkelijk met elkaar te kruisen. Een eigenschap waar de mens dankbaar gebruik van maakte: België was een wereldspeler in het creëren van nieuwe rassen.

Drijfveer waren de luciferfabrieken in Geraardsbergen. De bomen werden wereldwijd gekweekt voor luciferhout. Omdat deze rassen op vandaag niet meer ziekteresistent zijn, zullen ze geleidelijk aan verdwijnen.

Maar populieren werden ook aangeplant langs kanalen waarbij ze geselecteerd werden op basis van hun hoge windbestendigheid.

Populierenbosjes vinden hun oorsprong in een oude boerentraditie waar bij de geboorte van een dochter een populierenbosje werd aangeplant. Als de dochter later trouwde, waren de bomen een bruidschat. Zo waren de ouders van de bruid zeker dat hun dochter warm zat tijdens haar huwelijk.

Op vandaag zijn populieren nog steeds heel kenmerkende elementen in de West-Vlaamse regio.

Streeksoorten: ratelpopulier, zwarte populier, Canadapopulier

Bijzondere bomen

Welkomstbomen

De bomen werden aangeplant om bij de inkom van een erf een vriendelijk onthaal te bieden of een zuiverende werking te vervullen. Welkomstbomen zijn vaak in twee exemplaren aangeplant. Het gaat vooral om lindes.

Vrijheidsbomen

Een vrijheids- of een herdenkingsboom is een boom die geplant werd of wordt naar aanleiding van respectievelijk de bevrijding of de herdenking op een specfiek historisch moment, zoals de Eerste Wereldoorlog.

Vredesbomen

Een vredesboom is een vrijheidsboom die werd aangeplant op een centrale plek als vredessymbool.

Kapelbomen

Kapelbomen zijn devotiebomen die een boomkapel dragen of die worden aangeplant bij een kapel. De bomen worden aangeplant door hun religieuze statuut om de kapel kracht bij te zetten.

Knotbomen

Deze bomen hadden een functioneel doel. Ze werden voornamelijk gebruikt als bron van brandhout in combinatie met veeteelt.

Markante bomen

Alle andere beeldbepalende hoogstambomen die niet onder één van bovenstaande categorieën vallen maar door hun voorkomen (boomvorm, standplaats...) toch vermeldenswaardig zijn, noemen we markante bomen.