September: Eerst kijken, dan snoeien

‘Zet vijf snoeiers onder een boom en iedereen heeft een andere mening’, lacht lesgever Jeroen Rappé. Samen beslissen de deelnemers welke tak weg moet en welke tak blijft. De argumentatie is deel van het leerproces. Het doel van deze snoeicursus hoogstamfruitbomen? Zoveel mogelijk gezonde bomen die uitgroeien tot kanjers van exemplaren voor de volgende generaties. 

Genietend van een appel wandelen de deelnemers van de snoeicursus door de boomgaard. Het is zaterdag 2 september, een mooie nazomerdag. We zijn in het Neromhof in Meise, een boomgaard in de Brabantse Kouters. De opdracht: observeer. De boomgaard staat in schril contrast met die van de ochtendles in Hof ter Dreef. In deze landbouwcoöperatieve staan de fruitbomen sinds enkele jaren tussen de groentebedden. Ze moeten er vooral nog groeien en  begeleid worden opdat ze een juiste takkenstructuur krijgen en lekker fruit opbrengen. De opleiding is voor vele jonge boomeigenaars een geschenk. Allen dromen ze van een mooie boomgaard in vol ornaat, allen kijken ze uit naar de toekomst.

Die glimp van de toekomst krijgen de eigenaars van oudere boomgaarden in de namiddag. In het Neromhof staan zo'n kanjers, de meeste fruitbomen zijn zo’n 70 à 75 jaar oud. (Op geoportaal kan je zien dat de boomgaard in vol ornaat was in 1971, nvdr.) De bomen zijn geplant in een raster. De invloed van het aanpalende bos en park, de stand van de zon, de bodem, … is zichtbaar. Heel veel bomen staan schuin, dragen meer takken aan een kant. Enkele bomen zijn vervangen door jonge exemplaren. Sommige bomen zijn getopt, mochten duidelijk niet hoger worden van een vorige snoeier, of de stam is beschadigd door een bosmaaier. De boomgaard is publiek domein waar elk spoor en litteken  iets kan vertellen over het beheer en gebruik. Aan de groeikracht zie je of de soort een goede keuze was voor deze plek. 

'Als je in een boomgaard toekomt, neem je de tijd om te kijken. Eerst kijken, dan pas snoeien', vertelt lesgever Jeroen Rappé. Als gepassioneerd liefhebber van hoogstamboomgaarden richtte hij Tree-Hive op. Zijn doel? Het cultuurlandschap van hoogstamboomgaarden borgen voor volgende generaties, functioneel houden voor de huidige generatie en waar mogelijk met hedendaagse noden ze versterken, terugbrengen, versterken,… Het bedrijf beheert verschillende boomgaarden. Maar het delen van kennis en inzichten via opleiding is een belangrijk onderdeel om de toekomst en functies van fruitbomen te verankeren in onze huidige generatie.   

Een volgroeide hoogstamboomgaard is een echt landschapselement, een biotoop op zich. 'Jonge bomen die in een oude boomgaard geplant worden, zijn extra beschermd', legt Rappé uit. Een jonge boom, geplant in het gras, zonder volgroeide andere landschapselementen in de buurt, moet elke plaag zelf overwinnen. 

‘In oude, dode bomen graven houtkevers gangen, die later gebruikt kunnen worden door wilde bijen, of andere nuttige insecten. Die smullen samen met de wespen, hoornaars, vlinders van het gevallen fruit. Een holte, gemaakt door een specht of door een afgebroken tak, is een prima schuilplaats voor steenuilen, vleermuizen, … Plaagdieren worden opgegeten door roofdieren, schuilend in oude bomen of de omringende houtkanten. Doordat de nuttige insecten in de buurt zijn, blijven de plaagsoorten en rovers in evenwicht. In een hoogstamfruitboomgaard heb je die magnifieke combinatie van biodiversiteit, ingebed in het cultuurlandschap. Prachtig toch.’

Extensief beheer

Na de Tweede Wereldoorlog moest een boomgaard vooral opbrengen. Nooit meer honger was de leuze. Je snoeide voor zoveel mogelijk fruit. Een hoogstamboomgaard is echter veel meer dan het fruit. 

Opgroeiend in Haspengouw zag Rappé veel hoogstamfruitboomgaarden verdwijnen. ‘Jaarlijks oogstten we met de jeugdbeweging fruit om sap te maken. De hoogstamfruitboom vol biodiversiteit intrigeerde me, ik leerde heel wat soorten kennen. Ik zag de boomgaard veranderen. Een lagere boom is makkelijker om van te oogsten en levert sneller op. Maar die nieuwe fruitbomen die gezet werden, werden ook veel minder oud. En het landschap en de biodiversiteit is niet hetzelfde. Uiteindelijk besliste ik om dat Haspengouws landschap mee een boost te geven.’ Andere fruitboomeigenaars inspireren en informeren is nu part of the job.

Rappé verkiest een extensief beheer en promoot vooral de zomersnoei. ‘De boom reageert minder op je snoeien, je hebt een derde minder werk. In de winter snoeien levert veel waterlot (snelle, recht omhoog groeien twijgen, nvdr.) op en dat moet je dan weer weghalen in de zomer. In de zomer kun je het kortlot (twijgje met blad- en vruchtknoppen dicht bij elkaar, nvdr.) en de bloemknop zien. Je ontdekt hoe een tak reageert als er fruit aan hangt. Doet de tak toch iets anders dan je verwacht had, haal hem er dan bij de volgende snoeibeurt uit. En niet onbelangrijk, je kunt tijdens het snoeien genieten van heerlijk fruit’, vertelt hij, terwijl hij in de Dubbele Flip bijt die van de reusachtige perenboom is gevallen. Veteraanbomen zijn echt zijn stokpaardje. ‘Kijk naar die holte, hier zie je ’s avonds gegarandeerd een vleermuis uitkomen. We moeten zorgen dat al onze jonge bomen tot zo’n exemplaar kunnen uitgroeien.’

Goesting om te leven 

Oud eindigen betekent jong beginnen. De juiste bomen kiezen, de juiste bestuiving voorzien, rekening houden met de bodem, het plantgat, de steunpaal, maar ook het gebruik van en de passage onder de boom. 

Als je snoeit, kijk je ook naar de natuurlijke vorm en groei van de boom. Zorg dat je eerst inzicht in de boom krijgt. Beargumenteer tegen jezelf (of een collega) waarom je welke tak weghaalt. ‘Zet vijf snoeiers bij elkaar en iedereen heeft een andere mening’, lacht Jeroen. Ook tijdens de snoeicursus zullen de deelnemers hem uiteindelijk overtuigen om toch een andere tak te verwijderen. Snoeien is geen exacte wetenschap.

Start met de boom te bekijken. Verwijder stamscheuten zo vroeg mogelijk, dat mag al in de knopfase. Als de steunpaal niet meer nodig is en / of de steunband in de boom knelt, verwijder ze dan. En snoei nooit meer dan 20 procent. ‘Je moet een intuïtie ontwikkelen voor wat er met je boom aan de hand is. Start niet met alle boeken te lezen, kijk op het terrein wat er gebeurt met je boom. Alle termen en snoeivormen volgen later wel. Waterlot kan ook een reden hebben. Bij een ouder of ziek exemplaar kan het de toekomstverzekering zijn van de boom.’

Terwijl hij het uitlegt, kijkt een groepje deelnemers naar een oude appelboom. De boom is op meerdere plaatsen getopt, loopt heel breed uit, er komt ‘snot’ uit de stam en er hangen slechts enkele appels aan. Een bijna kruisende dikke tak wordt verwijderd, met net geen 8 centimeter diameter is het nu of nooit voor het wegzagen. De uiteindes in de breedte worden ingekort, lucht en ruimte wordt gecreëerd en de boom komt weer in evenwicht. En dat wegsnoeien van al het waterlot? Een deel verdwijnt. Maar: ‘die twee omhooggroeiende takken zullen we maar laten staan, ze kunnen de start zijn van een nieuwe fase’, beslissen de deelnemers.

De rest van de groep kijkt rond. Deze winter waren ze in dezelfde boomgaard. Er lag een oude boom, omgevallen, maar nog niet helemaal dood. Uit de stam groeiden al drie takken omhoog, klaar om een nieuwe boom te worden. ‘De boom had goesting om te blijven leven, jammer dat hij toch is weggehaald’, besluiten ze.

Oude bomen moet je niet verwijderen, legt Rappé uit. ‘Laat enkele oude bomen staan als natuurlijk insectenhotel voor houtkevers en wilde bijen. Kort ze desnoods wat in voor de goede verstandhouding met de buurt en loop er niet onder als het stormt. Dood hout zit vol leven die de rest van de boomgaard helpt.’

‘Wat fijn dat deze les focust op de landschappelijke meerwaarde van de boomgaard en niet enkel op zoveel mogelijk oogst’, vertelt een deelneemster. ‘We hebben een oude boomgaard in het Pajottenland. Hoeveel fruit hij opbrengt maakt ons niet uit, maar we willen hem graag nog heel lang behouden.’

De dag startte met een gesprek over fruit, de bomen die we hebben en tegenkomen onderweg. En zo zal de snoeiles ook eindigen. Het snoeien is gedaan, maar de groep keuvelt nog even na. Of ze toch het Regionaal Landschap zouden inschakelen om hun boomgaard te verstevigen met een houtkant? Of ze nog wat fruitbomen zouden bestellen via Behaag je tuin, … 

Het fruitadvies van de lesgever wordt nog snel gevraagd. ‘Mijn favoriete appel is de Keuleman, de boom waarmee ik ben opgegroeid.  Een variëteit die mooie grote bomen kan vormen. Die boom toont echt of het goed fruitseizoen is. In goede jaren dragen ze massaal veel appels, maar ook in slechte jaren heb je nog appels. De appel is ook ideaal om mee naar school te nemen. Hij wordt geen appelmoes, maar verrimpelt hoogstens. Zelfs na maanden in de boekentas is hij nog op te eten.’

Plant streekeigen bomen aan. 

Inwoners van de Regionale Landschappen Brabantse Kouters, Noord-Hageland, Zuid-Hageland, Dijleland, Pajottenland & Zennevallei, Houtland & Polders, Westhoek en Meetjesland & Leievallei kunnen jaarlijks terecht bij de samenaankoop Behaag Je Tuin.

Inwoners van Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen kunnen terecht bij de jaarlijkse boomplantactie.  

Wil je een boomgaard aanplanten in landschappelijk waardevol gebied? Contacteer je Regionaal Landschap voor advies en/of uitvoering.

Heb je hoogstamfruit op overschot? Of wil je liever plukken? Goedgeplukt.be brengt eigenaars van hoogstamboomgaarden in contact met mensen die op zoek zijn naar plukvers fruit van eigen bodem. En die daarvoor bewust de boom in willen. Niet alleen omdat dat een fijne activiteit is voor het hele gezin, maar ook omdat ze daarmee ons waardevolle landschap helpen beschermen en bewaren.

Dit artikel is onderdeel van de campagne "Ontdek jouw #regionalelandschatten". 

In elk regionaal landschap valt er heel wat te beleven én wordt er druk gewerkt aan het beheer van het landschap. Elk Landschap is als het ware een schatkist. 

De Regionale Landschappen nemen je in 2023 mee op ontdekkingstocht doorheen Vlaanderen en de werking van de organisatie. Je krijgt maandelijkse tips van onschatbare waarde zoals informatie van toffe activiteiten tot praktische kennis in en over onze prachtige landschappen.

'In een hoogstamfruitboomgaard heb je een magnifieke combinatie van biodiversiteit, ingebed in het cultuurlandschap. Prachtig toch.'

Jeroen Rappé 
Lesgever Snoeicursus

• Volg een snoeicursus bij je Regionaal Landschap.
• Verwerf het eerste inzicht door naar je bomen te kijken, nu en na je snoeien. Leer uit hoe je boom reageert.
• Snoeiers verschillen van mening. Er bestaat geen juist of fout. Zorg vooral dat je kan beargumenteren waarom je iets wegsnoeit of stimuleert.
• Kijk bij elke snoeibeurt de boomband na. Verwijder hem voor hij ingroeit of gebruik er een van natuurlijke vezels, die gaan op termijn kapot.
• Verwijder de steunpaal zodra de boom even dik is. Een kniepaal stimuleert de boom om sterker te worden, maar is vanuit boerenlogica ook gewoon goedkoper want korter. Zo kan je met hetzelfde geld meer steunpalen zetten. Houd een voet afstand tussen paal en boom. 
• Takken kan je snoeien tot ze een diameter van 8 cm hebben.
• Houd rekening met de diameter van de stam en de dikte van je takken. Ook de hoogte van je bomen en de horizontale ruimte die hij inneemt, moeten met elkaar in verhouding staan om inscheuren of takbreuk te voorkomen.
• Verwijder stamscheuten zo vroeg mogelijk.
• Schrijf op wat je bij welke boom deed en maak voor- en na foto's. Op een tool als Google My Maps kan je elke boom pinnen en info toevoegen.
• Pruimenhout is niet draagkrachtig, snoei de boom met een harttak zodat je een stevigere basis hebt tijdens het snoeien en gebruik een driepootsladder. Pruimen kan je snoeien met een centrale as, een harttak. Het voordeel is dat je zo een betere basis hebt om je ladder tegen te zetten. Pruimenhout is niet draagkrachtig.

• Gebruik een stevige driepootsladders, heel stabiel en een must om te gebruiken bij vb. pruimenboom.
• Een snoeischaar waar het mes en aambeeld naast elkaar loopt levert een propere wonde op.  Snoeischaren waarbij het mes in het midden van het aanslaggedeelte toekomt, zijn goed om je hakselhout op te ruimen, maar leveren slechte snoeiwonden op.
• Controleer of je ladder goed staat. Ga met voeten onder de eerste sport staan en strek je armen recht voor je uit. Kan je de ladder raken, dan is de hoek van de benen goed.
• Je tanden van je zaag moeten in één vlak doorlopen. Japanse en italiaanse zagen hebben dit.
• Een recht zaagblad laat je beter inschatten waar je zit.
• Ontsmet je werkgerief met alcohol. Spuit er ontsmettingsspray op en laat het even inwerken. Doe dit sowieso bij het begin en einde van je snoeiwerk in de boomgaard. Zo voorkom je dat je ziektes van de ene boomgaard naar de andere transporteert. 
• Snoei je een zieke boom, ontsmet dan na het snoeien van je boom al je gerief. 

• Geef jonge bomen die korte verlengenissen hebben jaarlijks paardenmest of compost als extra voeding. Paardenmest geeft een boost aan de bodem, compost verbetert ook je bodemstructuur. Een kruiwagen per boom volstaat. Leg dit in een kring rondom de stam. Houd een voet afstand tussen de stam en de voeding. Gesettelde bomen kunnen elke vijf jaar wat extra voeding gebruiken.
• Laat kippen niet te lang op één plek boomgaard staan. Ze verdichten de bodem snel en mogen ook geen wortels openleggen. Maar het is wel handig als je bijvoorbeeld spinmot of andere fruitmotten hebt. Als je kippen in de rupsfase onder de boom laat, eten ze de rupsen op en kan je de plaag doorbreken. 
• Perenvuur is een infectie op de eindtwijgen. De takeindes worden bruin en krullen om. Vaak zijn meerdere takken in de buurt van elkaar besmet. Snoei takken met perenvuur mindstens 20 cm terug en verbrand het snoeiafval (mag niet overal, bespreek het eerst met de brandweer, nvdr.) of smijt het hermetisch verpakt bij het restafval. Alle rosasea's kunnen drager zijn van perenvuur.
• Weet je niet meer welke boomsoort je hebt staan? Laat je fruit determineren.